Εχθρικές εισβολές τον ισοπέδωσαν. Ισχυροί σεισμοί τον κατέστρεψαν. Οι βομβαρδισμοί άνοιξαν μεγάλες πληγές. Μια πυρκαγιά αποτέφρωσε σημαντικό τμήμα του. Αλλοιώσεις, παραμορφώσεις και προσθήκες άλλαζαν διαρκώς τη φυσιογνωμία του. Από το 326 μ.Χ., που ανεγέρθηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο, ο Ναός της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα μπορεί να παραμένει ως σήμερα το ιερότερο προσκύνημα της χριστιανοσύνης, είναι όμως ταυτόχρονα ένα οικοδόμημα που έχει ζήσει μεγάλες περιπέτειες ακολουθώντας την πορεία της Ιστορίας και τα δραματικά γεγονότα της, όπως καταγράφηκαν σε δύσκολες εποχές σε αυτή την πάντα ταραγμένη, ήδη από την αρχαιότητα ήδη, περιοχή του πλανήτη. Κατά τον αρχαιολόγο, αρχιτέκτονα και ακαδημαϊκό Γιώργο Λάββα μάλιστα, ο οποίος είχε διατελέσει εμπειρογνώμων του Ελληνορθόδοξου Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, στην ουσία υπάρχουν δεκαπέντε ναοί, ο ένας επάνω στον άλλον! Αποτέλεσμα; Από πλευράς μορφολογίας, αρχιτεκτονικής και εικαστικής αρμονίας το κορυφαίο μνημείο της χριστιανοσύνης είναι ένα προβληματικό οικοδόμημα το οποίο επιπλέον δεν έχει μελετηθεί πλήρως.
Ειδωλολάτρες, χριστιανοί, Ελληνες, σταυροφόροι, ρωμαιοκαθολικοί, Πέρσες, Αραβες, Παλαιστίνιοι, Ισραηλίτες, Αρμένιοι, Ρώσοι, οι πάντες φαίνεται να έχουν αναμειχθεί στην Ιστορία του ναού. Αλλοι έκτιζαν, άλλοι κατέστρεφαν, άλλοι διεκδικούσαν. Αν και είναι αδύνατον λοιπόν να εντοπιστούν όλες οι οικοδομικές φάσεις του και οι αλλαγές που έχει υποστεί στο πέρασμα των αιώνων, τις σοβαρότερες τουλάχιστον από αυτές κατόρθωσε και τεκμηρίωσε ο Γιώργος Λάββας- παρ΄ ότι δεν πρόφθασε να τις δει δημοσιευμένες. Στο έργο του «Ο Πανίεργος Ναός της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα» (εκδόσεις Καπόν), που εκδόθηκε ενώ ο ίδιος είχε φύγει από η ζωή, αυτό το περίπλοκο οικοδόμημα μπαίνει για πρώτη φορά κάτω από την ερευνητική ματιά ενός επιστήμονα που προσπαθεί να βάλει την Ιστορία σε τάξη.
Η αρχή της βρίσκεται στον αυτοκράτορα Αδριανό ο οποίος ξαναχτίζοντας την Ιερουσαλήμ που είχε καταστρέψει ο Τίτος το 70 μ.Χ. ζήτησε να ανεγερθεί ναός αφιερωμένος στην Αφροδίτη πάνω από τον τάφο και τον Γολγοθά. Ενάμιση αιώνα αργότερα η απόφαση του Μεγάλου Κωνσταντίνου να χτίσει τον πρώτο ναό του Παναγίου Τάφου στο ίδιο σημείο αποδεικνύει ότι η συλλογική μνήμη δεν είχε χαθεί.
Το έργο έφεραν εις πέρας οι διασημότεροι αρχιτέκτονες της εποχής, Ζηνόβιος και Ευστάθιος, υπό την εποπτεία του επισκόπου Μακάριου, ενώ στην ιδιοφυΐα του Μεγάλου Κωνσταντίνου αποδίδουν σήμερα οι μελετη τές αυτή την κίνηση που ήρθε να δώσει μια καινούργια διάσταση στη λατρευτική πρακτική: την προσκυνηματική αρχιτεκτονική. Οπως γράφει ο Γιώργος Λάββας, η νέα θρησκεία «είχε ανάγκη ενός χώρου θεοφάνειας ή θεοπτίας, που με την κατάλληλη αρχιτεκτονική ανάδειξή του θα έδινε στον πιστό την αίσθηση της παρουσίας του Θεού στη Γη».
Οι πρώτες αλλαγές
Πρώτα λοιπόν χτίζεται η πεντάκλιτη βασιλική πάνω από το σημείο εύρεσης του Τιμίου Σταυρού και τα εγκαίνιά της γίνονται το 335. Ακολουθεί το κέλυφος της Ροτόντας με τον μεγάλο τρούλο σε κυκλικό σχήμα «αφού ο κύκλος ως σύμβολο αέναης κίνησης της ζωής ανταποκρίνεται στο βαθύτερο νόημα της Ανάστασης,ενώ από αυτά τα δύο αρχετυπικά σχήματα,τον κύκλο και το ορθογώνιο, επρόκειτο να εξελιχθούν οι δύο θεμελιώδεις τύποι της χριστιανικής ναοδομίας: ο περίκεντρος ναός και η δρομική βασιλική», όπωςσημειώνει στο έργο του ο Γιώργος Λάββας. Τότε πάντως γίνονται και οι πρώτες δραστικές επεμβάσεις στον ίδιο τον Πανάγιο Τάφο, οι οποίες στόχευαν στην αποκοπή και την απομόνωσή του από τον φυσικό βράχο και στην κατασκευή γύρω του ενός περίτεχνου κελύφους. Η πρώτη καταστροφή του ναού έρχεται από τους Πέρσες το 614 μ.Χ., όταν εισβάλλουν στην Παλαιστίνη, αλλά η αποκατάσταση γίνεται γρήγορα και χωρίς αλλαγές για το μνημείο. Μερικούς αιώνες αργότερα όμως, το 1009, ο χαλίφης Αλ Χακίμ της δυναστείας των Φατιμιδών (από μητέρα χριστιανή και θείο τον πατριάρχη Ιεροσολύμων) θα ισοπεδώσει το οικοδόμημα. Οταν λοιπόν ο ναός ξαναχτίζεται, τίποτε δεν θυμίζει εκείνον του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Το νέο συγκρότημα οργανώνεται γύρω από τα δύο κορυφαία προσκυνήματα, τον Γολγοθά και τον Πανάγιο Τάφο, η Ροτόντα μετατρέπεται σε χώρο λατρείας και η είσοδος γίνεται πλέον από νότια, από την Αγία Αυλή.
Αλλά οι αλλαγές συνεχίζονται. Οταν στις 15 Ιουλίου του 1099 τα Ιεροσόλυμα πέφτουν στα χέρια των Σταυροφόρων- στο μεταξύ έχει συντελεστεί το σχίσμα μεταξύ ορθοδόξων και καθολικών- ο ναός ανακαινίζεται και μεταμορφώνεται σε ένα κράμα βυζαντινής, ρομανικής και γοτθικής αρχιτεκτονικής τεχνοτροπίας, με αποτέλεσμα να νοθευτεί ο βυζαντινός χαρακτήρας του. «Η κλίμακα άλλαξε και η εσωτερική αρμονία χάθηκε. Η ατμόσφαιρα της μεταρσίωσης που ως τότε δημιουργούνταν κατά τον τυπικό βυζαντινό τρόπο με την ήπια κατακόρυφη κλιμάκωση των όγκων,έδωσε τη θέση της στο σκοτεινό μυστήριο και στην ατμόσφαιρα ιερού δέους που χαρακτήριζε την αρχιτεκτονική της ρομανικής Δύσης» γράφει ο Γιώργος Λάββας.
Η μεγάλη πυρκαγιά
Αιώνες πέρασαν ως την επόμενη μεγάλη καταστροφή, την πυρκαγιά του 1808, που ξεκίνησε από το εσωτερικό του ναού και κατέστρεψε σημαντικά τμήματά του. Την ανακατασκευή, που θεωρείται επιτυχημένη, αναλαμβάνει τώρα ο έλληνας αρχιτέκτονας Νικόλαος Κομνηνός ενώ η σημαντική αλλαγή αυτής της επο χής αφορά τον τρούλο της Ροτόντας ο οποίος ξαναφτιάχνεται από ξύλο, αυτή τη φορά σε ημισφαιρικό σχήμα. Η αντοχή του όμως είναι περιορισμένη, έτσι το 1868 κατασκευάζεται εκ νέου. Σε λιγότερο από έναν αιώνα, κατά τη διάρκεια του Ιορδανοϊσραηλινού πολέμου, το 1948, γίνεται στόχος βομβαρδιστικών. Θα χρειαστεί μάλιστα να περάσουν πολλά χρόνια ώσπου να αποκατασταθεί - μόλις το 1985-1995- επειδή τα τρία χριστιανικά δόγματα που έχουν λόγο στον ναό δεν συμφωνούσαν στον εικονογραφικό διάκοσμο! Οι μελετητές του μνημείου συμφωνούν ότι οι χριστιανικές κοινότητες επιλέγοντας στοιχεία της οικείας τεχνοτροπικής παράδοσης για τον εξωραϊσμό των τμημάτων που τους ανήκουν έχουνσυμβάλει πολύ στην εικόνα που έχει ο ναός σήμερα. Ενα «στυλιστικό συνονθύλευμα» όπως το χαρακτήρισε ο Λάββας. Συνονθύλευμα παραδόσεων, τάσεων, εποχών, ακόμη και προσωπικών επιλογών.
H ΠΡΩΤΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ
Τοπογραφικές και φωτογραμμετρικές μέθοδοι χρησιμοποιήθηκαν για την πρώτη και μοναδική,γεωμετρική και αρχιτεκτονική τεκμηρίωση του Ναού της Αναστάσεως που πραγματοποιήθηκε από το 1993 ως το 1999 στα Ιεροσόλυμα από μεγάλη ομάδα επιστημόνων.Επικεφαλής ήταν ο Γιώργος Λάββας,ο οποίος επίσης ανέσκαψε και ερμήνευσε τα λείψανα του «Καθίσματος της Παναγίας» και του σημείου της Σταυρώσεως «Επί του φρικτού Γολγοθά»,ενώ συμμετείχε ο τοπογράφος ομ.καθηγητής ΕΜΠ κ. Διονύσιος-Δημήτριος Μπαλοδήμος.Τα σχέδια που προέκυψαν σε διάστημα 205 ημερών περιλαμβάνουν κατόψεις,όψεις, τομές και οψοτομές των χαρακτηριστικών τμημάτων του μνημείου,ενώ έχουν χαρτογραφηθεί και οι περιοχές παθολογίας του κτιρίου.Σήμερα η αποτύπωση θεωρείται πλήρης από άποψη ακρίβειας,αντικειμενικότητας και αξιοπιστίας.Και,όπως σημειώνει ο κ.Μπαλοδήμος στο βιβλίο «Ο Πανίερος Ναός της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα»,είναι πολλαπλά χρήσιμη: ως ιστορική τεκμηρίωση,ως σημαντικό βοήθημα για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων των Ελλήνων στο μνημείο,ως υπόβαθρο για μελλοντικές εργασίες συντήρησης και προστασίας του οικοδομήματος αλλά και ως αφετηρία περαιτέρω ερευνών.ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
